Rada Języka Polskiego przy Prezydium PAN na posiedzeniu plenarnym Rady 25 listopada 2019 r. przyjęła następujące stanowisko w sprawie żeńskich form nazw zawodów i tytułów:
„Dyskusja o żeńskich rzeczownikach osobowych, czyli feminatywach, na nowo rozgorzała w mediach oraz w wypowiedziach polityków. Jej temperatura oraz powszechne mieszanie faktów językowych z argumentami społecznymi i ideologicznymi skłania nas do zajęcia stanowiska, szczególnie że od 2012 roku, kiedy to zostało wydane ostatnie oświadczenie w tej sprawie, zaszły w świadomości społecznej i języku istotne zmiany.
Dyskusja o formach żeńskich trwa od ponad stu lat. Na początku dwudziestego wieku zwyciężyła tendencja do regularnego tworzenia feminatywów, ale przez cały czas żywa była także przeciwna tendencja – do zaznaczania żeńskości za pomocą rzeczownika pani poprzedzającego formę męską (pani doktor) lub przez związki składniowe typu nasza dyrektor zdecydowała. Ta ostatnia tendencja w drugiej połowie XX wieku stała się zwyczajem językowym, szczególnie w odniesieniu do zawodów nowych, funkcji wysokiego prestiżu. Jednakże od lat dziewięćdziesiątych formy żeńskie rzeczowników osobowych znacznie się rozpowszechniły; w języku przyjęły się wyrazy socjolożka, polityczka czy posłanka, choć tylko ostatni z nich był obecny, a nawet powszechny w polszczyźnie I połowy XX wieku.
Większość argumentów przeciw tworzeniu nazw żeńskich jest pozbawiona podstaw. Jednakowe brzmienie nazw żeńskich i innych wyrazów, np. pilotka jako kobieta i jako czapka, nie jest bardziej kłopotliwe niż np. zbieżność brzmień rzeczowników pilot ‘osoba’ i pilot ‘urządzenie sterujące’. Trudne zbitki spółgłoskowe, np. w słowie chirurżka, nie muszą przeszkadzać tym, którzy wypowiadają bez oporu słowa zmarszczka czy bezwzględny (5 spółgłosek).
Nie powinna też przeszkadzać wieloznaczność przyrostka -ka jako żeńskiego z jednej strony, a z drugiej zdrabniającego, tworzącego nazwy czynności czy narzędzi, ponieważ polskie przyrostki są z zasady wielofunkcyjne. Dlatego zresztą nie dziwi szczególna popularność jedynego przyrostka wyłącznie żeńskiego – ini/-yni, np. naukowczyni czy gościni.
Warto też zaznaczyć, że tworzenie nazw żeńskich przez zmianę końcówek fleksyjnych, np. (ta) ministra, (ta) doktora, (ta) dziekana nie jest dla polskiego systemu słowotwórczego typowe (wyrazy blondyna, szczęściara są wyraźnie potoczne), a lepsze od niego jest wykorzystywanie tradycyjnego modelu przyrostkowego, czyli tworzenie nazw typu doktorka – bez skojarzeń z potoczną nazwą lekarki. Należy pamiętać, że wciąż dominujący dla większości rzeczowników tytularnych jest model pani doktor zrobiła, który jest także zrozumiały.
Sporu o nazwy żeńskie nie rozstrzygnie ani odwołanie się do tradycji (różnorodnej pod tym względem), ani do reguł systemu. Dążenie do symetrii systemu rodzajowego ma podstawy społeczne; językoznawcy mogą je wyłącznie komentować. Prawo do stosowania nazw żeńskich należy zostawić mówiącym, pamiętając, że obok nagłaśnianych ostatnio w mediach wezwań do tworzenia feminatywów istnieje opór przed ich stosowaniem. Nie wszyscy będą mówić o kobiecie gościni czy profesorka, nawet jeśli ona sama wyartykułuje takie oczekiwanie.
Rada Języka Polskiego przy Prezydium PAN uznaje, że w polszczyźnie potrzebna jest większa, możliwie pełna symetria nazw osobowych męskich i żeńskich w zasobie słownictwa. Stosowanie feminatywów w wypowiedziach, na przykład przemienne powtarzanie rzeczowników żeńskich i męskich (Polki i Polacy) jest znakiem tego, że mówiący czują potrzebę zwiększenia widoczności kobiet w języku i tekstach. Nie ma jednak potrzeby używania konstrukcji typu Polki i Polacy, studenci i studentki w każdym tekście i zdaniu, ponieważ formy męskie mogą odnosić się do obu płci”.
Przytoczyłam treść stanowiska Rady Języka Polskiego w pełnym brzmieniu, uznając wagę szczegółowych objaśnień i doceniając w uzasadnieniu zaakcentowanie komentatorskiej roli językoznawców w kwestii stosowania żeńskich nazw zawodów i tytułów. Specjalnie przygotowaną przeze mnie ilustracją sygnalizuję jednak i komentuję problematyczność nie tylko stosowania feminatywów, lecz nawet ich tworzenia od nazw niektórych zawodów. Zauważam też, że używanie żeńskich nazw zawodów typowo męskich jest jeszcze bardzo często postrzegane jako co najmniej dziwaczna maniera. W dodatku narzucana wbrew dotychczas akceptowanej praktyce. Mnie rażą określenia typu socjolożka, psycholożka czy nawet profesorka. A żeńskie formy nazewnicze stopni naukowych czy specjalności używane z nazwiskiem – w moim odczuciu jednoznacznie trącą grzechem niegrzeczności, nieuważności, nieuszanowania kobiety danej profesji. Nie może być nieważne, jaką formę nazwy swojej profesji czy stanowiska kobieta uznaje za właściwą. Bywa, że właśnie feminatywy są używane do wyrażenia złych, lekceważących nastawień wobec wyemancypowanych kobiet, np.: inżynierka X.Y., magisterka A.B., doktorka B.I. Owe określenia, niezależnie od intencji stosujących je, są odbierane i postrzegane nie tylko przez kobiety jako zabarwione negatywnie czy ośmieszająco. Rada Języka Polskiego przytacza w uzasadnieniu, jaka forma jest uznawana, dominuje i jest zrozumiała. Niestety, liczne niezręczności czy wręcz nietakty wynikają z nieznajomości zwyczajów uświęconych tradycją, której hołdują różne środowiska i osoby. A jak inaczej można by odbierać, nawet tylko z pozycji obserwatorki, informację o autorce publikacji naukowej: socjolożka J. Zysińska, gdy sama wyraźnie się przedstawia: jestem socjologiem w cytowanej wypowiedzi? Jak przyjmować po odczytaniu tego cytatu zapowiedź jej wystąpienia podaną podczas konferencji naukowej w brzmieniu: socjolożka Janina Zysińska?
Stefania Pruszyńska
Źródło stanowiska Rady Języka Polskiego: portal RJN http://www.rjp.pan.pl, Stanowisko Rady Języka Polskiego przy Prezydium PAN w sprawie żeńskich form nazw zawodów i tytułów (25 XI 2019 r.), https://rjp.pan.pl/?view=article&id=1861:stanowisko-rjp-w-sprawie-zenskich-form-nazw-zawodow-i-tytulow&catid=99, [dostęp: 4.12.2019].
