Sztuka jest uzmysłowieniem tego, co w nas samych wymaga wyzwolenia. Jest też samoobroną przed bezbronnym poddaniem się – Józef Szajna
Przypominając Józefa Szajnę, wyjątkową postać i osobowość, wybitnego artystę, twórcę nowego polskiego teatru − totalnego, demistyfikującego zło, akcentuję kilka jego poglądów o człowieku i sztuce. Uformowała je jego niepospolita, niezwykle wrażliwa i doznająca wielu silnych wstrząsów i olśnień − świadomość.
Józef Szajna urodził się 13 marca 1922 r. w Rzeszowie. Artysta malarz, rzeźbiarz, scenograf, reżyser, teoretyk teatru, profesor Akademii Sztuk Pięknych w Warszawie wpisał się na trwałe – jak Jerzy Grotowski i Tadeusz Kantor – w historię polskiego teatru XX wieku stworzeniem nowoczesnego autorskiego teatru totalnego.
Człowiek jest podmiotem, a nie przedmiotem świata – Józef Szajna, »Teatr« nr 4/2007
Działacz antyfaszystowski. Był więziony przez Niemców w Muszynie, Nowym Sączu, Tarnowie, skąd deportowano go do obozu w Auschwitz (25 lipca 1941 roku). Tu nadano mu obozowy numer: 18729. Szajna dwukrotnie przebywał w tzw. Bloku Śmierci bloku 11, cudem ocalał. Przeniesiono go stamtąd 21 stycznia 1944 r. do obozu w Buchenwaldzie. Uratował się ucieczką w okolicach Magdeburga 11 kwietnia 1945 roku podczas ewakuacji tego obozu i tzw. marszu śmierci.
Uporczywie, jak niekiedy mu zarzucano, trwał przy odsłanianiu dramaturgii okrucieństwa zadawanego w obozach koncentracyjnych przez odczłowieczonych panów życia i śmierci − ludziom tam uwięzionym, a skazanym na zagładę. Obraz unicestwiania bezbronnych ofiar, poddanych bestialstwu i ohydzie hitlerowskich katów − traumatycznie wrzeźbił się w jego świadomość. Ten nieludzki świat, doświadczony przez Józefa Szajnę w dwóch obozach śmierci: oświęcimskim i buchenwaldzkim, nie opuszczał go, zadawał mu ból bez końca, podsycając jego nienawiść do oprawców spod znaku swastyki. Zdominował też całą jego powojenną twórczość.
Z niezwykłą też mocą przemówiły koszmary wojny i Holocaustu w najbardziej znanym spektaklu Szajny pt. „Replika”. Po raz pierwszy wystawionym w 1971 roku z muzyką Bogusława Schäffera. Sztukę tę Szajna rozszerzał co kilka lat, zmieniał jej scenografię, adaptował ją także na małym ekranie. Spektakl mieli możliwość poznać jego polscy i zagraniczni widzowie.
„Replika” wstrząsała, przerażała, zdumiewała, budziła odrazę, alarmowała − wizjami z echem zła doznanego przez liczne ofiary wojny, a osobiście bardzo dotkliwie przeżywanego i odczutego przez Szajnę. Zła zawsze i wszędzie możliwego, przed czym sam przestrzegał, pragnąc mobilizować wyobraźnię wielu do refleksji z trwogą nad jego potencjałem tkwiącym w ludziach.
Sztuka zmniejsza dystans między wiedzą a nieznanym… – Józef Szajna, »Teatr« nr 4/2007
Artysta malarz i rzeźbiarz. Szajna często łączył w swoich dziełach techniki malarskie z kolażem i asamblażem. Był również niezwykle płodnym autorem prac i szkiców tworzonych na potrzeby scenografii zarówno reżyserowanych przez niego sztuk, jak i innych.
Pośród wielu obrazów, które stworzył, szczególnie wymowne są choćby: „Epitafium” – asamblaż (w kolekcji Muzeum Narodowego w Krakowie) i „Epitafium 1” (w kolekcji Muzeum Narodowego w Warszawie). Niosą one, podobnie jak inne jego utwory i teatr – wizję dramatu unicestwiania człowieka.
To droga do nieba nas wszystkich − mówił o swojej »Drabinie«
W swoim teatrze umieszczał liczne stworzone przez siebie kompozycje przestrzenne. Najbardziej z nich jest znana „Drabina do nieba”. Tworzył wiele odmian tej kompozycji, które w wersjach rzeźbiarskich, pomnikowych stanęły m.in.: w Warszawie już od lat 80. XX wieku − w Ogrodzie Saskim przed „Zachętą”, przed Muzeum Narodowym, w Otwocku, Orońsku czy rodzinnym Rzeszowie (w 2007 roku). Na szczeblach tych kilkunastometrowych drabin umieszczał stare, zniszczone buty − rzeźby.
Aliteracki, autorski teatr totalny wyrastał z buntu i poczucia misji. Awangardowy Teatr Ludowy w Nowej Hucie, współpraca z artystami i wieloma polskimi scenami stanowiły etap startowy w tworzeniu przez Szajnę docelowego nowoczesnego teatru. Kierując nowohucką sceną, wprowadzał w jej życie swoje liczne nowatorskie działania. Łączył galerię z wystawami i akcjami artystycznymi o charakterze prowokacji − w teatr eksperymentujący i otwarty na nowe formy.
Zbuntowany artysta, mając własną wizję teatru, najpierw odrzucił tradycję i sztywność, stawiając na aliteracką formułę sztuki scenicznej. Aktorzy w jego teatrze minimalizowali wypowiedź słowną, za to mówili gestem, interakcjami z obiektami scenografii. Teatr stawał się z czasem coraz bardziej wyrazistszym miejscem i przestrzenią misji rozwijania wrażliwości i wyobraźni widzów sztuką żywą, mającą moc budzenia sumień, angażującą moralnie i intelektualnie. Ten silny wyraz Szajna osiągał syntezą akcji na scenie, scenografii i muzyki – w zaskakującą całość: teatr totalny.
Tytułem koniecznego komentarza dodam, że aliterackość w teatrze Szajny nie była tożsama z odrzuceniem przez niego sztuk na kanwie dzieł literackich i pozbawieniem scenariuszy partii słownych. Sam szanował i cenił literaturę, podobnie − słowo mówione, co niejednokrotnie podkreślał, dementując nieprzemyślane i płytkie opinie, nie oparte o wiedzę o jego wizji teatru i tworzonym przez niego teatrze.
Zdobyczą wiele znaczącą był powołany i kierowany przez Szajnę w latach siedemdziesiątych Teatr Studio w Warszawie (powstały z Teatru Rozmaitości, będącego wcześniej Teatrem Klasycznym). Ta scena pod jego zarządem stawała się z każdym zrealizowanym spektaklem coraz istotniejszym przyczółkiem ekspansji artystycznej.
Wystawione przez Szajnę w Teatrze Studio spektakle były odbierane jako wyjątkowe wydarzenia artystyczne. Obrastały one z czasem różnymi legendami w wielu środowiskach obserwatorów i miłośników nowoczesnego teatru. Duży rezonans wywołały kolejne wersje „Repliki” (w 1972 i 1973 roku), „Witkacy” (w 1972 roku), „Gulgutier” (w 1973 roku), „Dante” (w 1974 roku), „Cervantes” (w 1976 roku), „Majakowski” (w 1978 roku). Także inscenizacje: „Dobrodziej złodziei” Karola Irzykowskiego (w 1975 roku) i „Śmierć na gruszy” Witolda Wandurskiego (w 1978 roku).
Autorskie realizacje teatralne przedstawiał Szajna także podczas licznych zagranicznych podróży artystycznych − zarówno publiczności wielu krajów Europy, m.in.: Niemiec, Francji, Holandii, Hiszpanii, Norwegii, Finlandii, jak i na kontynencie amerykańskim − w Stanach Zjednoczonych i Meksyku. Dokonania Józefa Szajny budziły tam niezwykle żywe zainteresowanie. Poznany w świecie, do którego wiózł stworzony przez siebie teatr z jego postaciami z polskiej sceny, przyciągający uwagę treściami i formami ich prezentacji, czy własną twórczość malarską, zdobył uznanie dla siebie jako artysty i rozsławił dobre imię polskiej sztuki.
Wielkie plany Szajny rozwoju warszawskiej sceny, w tym zwłaszcza związane z uczynieniem Teatru Studio − poza jego podstawową artystyczną misją – także placówką badawczą, zniweczyła skomplikowana rzeczywistość. Nieoczekiwanie złożył rezygnację z kierowania tym teatrem i uruchomioną przy nim nowoczesną galerią – w momencie ogłoszenia stanu wojennego w Polsce w 1981 roku.
Studio teatrgaleria od 2016 roku. Stworzony przez J. Szajnę Teatr Studio jednak przetrwał, ewoluując w wielu kierunkach. W 1985 roku nadano scenie imię Stanisława Ignacego Witkiewicza. Po rezygnacji Józefa Szajny kolejne jej zarządy obejmowali: Jerzy Grzegorzewski, Zbigniew Brzoza, Bartosz Zaczykiewicz, Grzegorz Bral i Agnieszka Glińska. Od kwietnia 2016 roku artystyczną pieczę nad Teatrem Studio sprawuje z-ca dyr. Natalia Korczakowska, która nawiązując do awangardowej tradycji teatru, związanej z postacią jej założyciela Józefa Szajny, nadała warszawskiemu teatrowi, postrzeganemu jako jedna z najważniejszych scen eksperymentalnych w Polsce, nazwę Studio teatrgaleria. Placówką kieruje Roman Osadnik.
Pytanie po latach. Ognie twórcze Józefa Szajny rosły w miarę upływu lat. Jego postać i liczne objawienia uprawianych przez niego za życia sztuk przygasły jednak nieco w zbiorowej pamięci po jego śmierci.
Nawet dostępne powszechnie informacje biograficzne, dotyczące jego osoby, są rozproszone, często niespójne, traktowane fragmentarycznie czy z określonego punktu widzenia, np. instytucji zainteresowanej uwypukleniem wątków z nią związanych.
A jak będzie wspominany w Polsce i na świecie ten wielki polski artysta w 10. rocznicę dnia końca jego żywota ziemskiego? Zmarł 24 czerwca 2008 roku.
Stefania Pruszyńska
Na fot.: „Drabina do nieba” Józefa Szajny
Fot. z Wikipedii, domeny publicznej
Uwaga! W Wikipedii podano błędną nazwę tej fotografii: „Schody do nieba”. Sam J. Szajna nadał swemu dziełu nazwę: „Drabina do nieba”.
— Stefania Pruszyńska
— Stefania Pruszyńska
(Stefania Golenia Pruszyńska, oficjalnie: Stefania Golenia) – eseistka, poetka, redaktor-dziennikarka, autorka utworów sztuki plastycznej. Autorka publikacji różnych gatunków, w tym utworów literackich, m.in.: esejów, szkiców, utworów poetyckich i prozy poetyckiej, opowiadań, reportaży literackich, felietonów, utworów satyrycznych, grotesek i aforyzmów. Zazwyczaj wykracza poza gatunkowe schematy. Krytycznoliterackie żywioły z upodobaniem uprawia w eseistycznej narracji. Wypowiada się hojnie w swojej twórczości artystycznej, a w plastycznej mowę swojej wyobraźni, intuicji, myśli i emocji uwalnia w obrazach o indywidualnym, rozpoznawalnym stylu, z autonomiczną, lecz zarazem wieloznaczną symboliką i metaforą.
⇒⇒⇒⇒⇒⇒⇒⇒⇒⇒ W redakcjach i wydawnictwach od 1989 roku. Pracowała etatowo: w niezależnym Dzienniku Wielkopolan „Dzisiaj” (1989 – 1991), amerykańsko-polskim wydawnictwie US West Polska (1993 – 1996), „Gazecie Targowej”, tygodniku „Wprost” (1996 – 2000). Współpracowała zaś wieloaspektowo z wieloma tytułami prasowymi, w tym polonijnymi (dwutygodnik – „Kurier” Hamburg, „Dziennik Polski”, „Tydzień Polski” – Londyn), czasopismami kulturalnymi, literackimi i wydawnictwami. ⇒⇒⇒⇒⇒ Aktualnie (od 2006 roku) redaktor naczelna, właścicielka-wydawca i wszechstronna realizatorka niezależnej, niekomercyjnej Gazety Autorskiej „IMPRESJee” o dominującym profilu kulturalnym, obecnie pod nowym adresem i nazwą Gazeta Autorska IMPRESJee.pl www.impresjee.pl
⇒⇒⇒⇒⇒⇒⇒⇒⇒⇒ Ma także 33-letnie doświadczenie redaktora prowadzącego i redaktora-korektora: czasopism (miesięczników i tygodników), monografii, albumów artystycznych i historycznych, książek poetyckich i prozy, biograficznych, antologii poetyckich, wademeków w kilku językach europejskich, biuletynów i prac naukowych. Najnowsze realizacje to redakcja-korekta 11 wydawnictw książkowych WO ZLP i Fundacji Literackiej „Jak podanie ręki” (2020 - 2022).
⇒⇒⇒⇒⇒⇒⇒⇒⇒⇒ Przed 1989 rokiem, we wczesnych latach studenckich (UAM) podczas ferii letnich wywiązywała się z ówczesnej elementarnej powinności żakowskiej, hartując się na studenckich praktykach (wówczas obowiązkowych i zwanych robotniczymi – lata 70.). Ponadto pracowała jako wychowawczyni na koloniach, a na posadzie asystenta antykwarskiego – w PP „Desa” Dzieła Sztuki i Antyki. Później – analityka w laboratorium bakteriologii WZSChPiG w Poznaniu. Kolejne studia podjęła w 1980 roku w Akademii Ekonomicznej.
⇒⇒⇒⇒⇒⇒⇒⇒⇒⇒ Publikacje. Liczne utwory artystyczne jej autorstwa (poezja, proza, eseje, grafiki) i artykuły czy fotografie nasyciły treściami w różnych tonacjach i formach: łamy drukowanych czasopism ogólnopolskich, regionalnych i polonijnych (intensywniej od 1989 r.).
⇒⇒⇒⇒⇒ W źródłach edytorstwa autorskiego ⇐⇐⇐⇐⇐ Od 2006 do 2019 r. pierwszym ich lądowiskiem była Gazeta Autorska „IMPRESJee”, kontynuowana obecnie jako Gazeta Autorska IMPRESJee.pl − w niej opublikowała już ok. 1400 artykułów i utworów swojego autorstwa. Niemało pośród nich obszernych tekstowych (od 20 do 40 stron PN) czy np. fotoreportaży. Inne utwory zamieszczała w oazach własnych autorskich witryn artystycznych pn.: Poezja, Stefania Pruszyńska, ArtGrafPoeFoto, Stefania Pruszyńska (2007-2019), a niektóre − odsłoniła w tomiku poetyckim pt. „Szepty dalekobieżne” (San Franisco, 2009).
⇒⇒⇒⇒⇒ W książkach innych autorów ⇐⇐⇐⇐⇐ Zaskakują w książkach biograficznych innych artystów, np. Miklosza Deki Czurei, wirtuoza skrzypiec, Króla Czardasza, pt. „Potępienie Miklosza” (2009) czy wydanej pod jej redakcją „Księdze romskiej. Autobiografia. Prawo. Słownik” Władysława Iszkiewicza (2012), artysty i dyrektora Cygańskiego Zespołu „Roma”, w latach 70. – emigranta do Szwecji. Najnowsze publikacje drukiem, to wstęp do niedawno wydrukowanego tomu poezji pt. „Masada” Piotra Chrzczonowicza (2022).
⇒⇒⇒⇒⇒ Na skrzydłach pegazów do czasopism literackich i kulturalnych ⇐⇐⇐⇐⇐ Eseje, różne artykuły, wywiady, reportaże, recenzje, felietony, fotografie, utwory poetyckie, aforyzmy, rysunki i grafiki jej autorstwa opublikowały także czasopisma ukazujące się w Polsce, m.in.: Miesięcznik Kulturalny „Arkusz” Poznań-Warszawa-Kraków-Wrocław (nagrodzona w konkursie w 1996 r.); Dziennik Wielkopolan „Dzisiaj” (1989-1991), miesięcznik „Merkuriusz Polska”, „Gazeta Wyborcza”, Tygodnik Regionalny „Gazeta Częstochowska”, Kulturalne „ABC”, Gazeta Regionalna.com, periodyk kulturalny WO ZLP „Wielkopolski Widnokrąg”, miesięcznik „Welcome to Poznań”, „Forum Wielkopolski”, Magazyn Muzyczny „Brzmienia”, „Studzienka”, portal e-poznan.pl, kwartalnik „Aspekty Kulturalne”, poznański kwartalnik kulturalny „Protokół Kulturalny” - w nim niedawno w nr. 84/2023 pomieszczone zostały esej, wiersz i grafiki.
⇒⇒⇒⇒⇒ W antologiach⇐⇐⇐⇐⇐ Utwory poetyckie jej autorstwa w antologiach poezji współczesnej Fundacji Literackiej „Jak podanie ręki” i WO ZLP (2017 -2022) − tamże w antologiach dwujęzycznych stały się w przekładach zrozumiałe dla Niemców, Anglików, Francuzów, Hiszpanów i Litwinów. A w antologiach Międzynarodowej Konferencji Poetyckiej „Kalisz stolicą aforyzmu” czy „Po-tyczkach aforystów” opublikowane zostały nie tylko wiersze, aforyzmy, esej, grafika (2017-2022). W charytatywnej „Antologii dla Filipka” z inicjatywy internetowej grupy literackiej „Peron literacki”. wyd. KryWaj Krystyna Wajda (maj 2023).
⇒⇒⇒⇒⇒ W teatrze⇐⇐⇐⇐⇐Jeden z aforyzmów obrał na motto spektaklu Częstochowski Teatr Tańca Włodzimierza Kucy (spektakle grano w 2018 i 2019 r.).
⇒⇒⇒⇒⇒W witrynach środowiskowych⇐⇐⇐⇐⇐ Różne artykuły i utwory opublikowały również media stowarzyszeń dziennikarskich i artystycznych. (Przykładowe tytuły czasopism i inne szczegółowe informacje są podane w dziale: Redakcja w Gazecie Autorskiej IMPRESJee.pl).
⇒⇒⇒⇒⇒⇒⇒⇒⇒⇒ Obrazy, grafiki, rysunki w publikacjach. Wiążąc wątki dziennikarsko-redaktorskie z artystycznymi predylekcjami i krytycznym okiem, ujawniła sygnały o niektórych swoich pracach plastycznych: w Dzienniku Wielkopolan „Dzisiaj” − satyrycznych w latach 1989-1991. Innych zaś w mies. „Welcome to Poznań”, mies. „Merkuriusz Polska”. Nie ustaje w tym dziele, dowodząc swojej drogi kontynuacją mowy do świata także kreskami czy paletą barw w grafikach i obrazach. Niektóre publikowała od 2006 r. w swojej pierwszej Gazecie Autorskiej „IMPRESJee", obecnie zaś w kontynuatorce − Gazecie Autorskiej IMPRESJee.pl. We własnych artystycznych witrynach autorskich: Poezja i ArtGrafPoeFoto zamieszczała je w latach 2007 – 2019. Ubarwiła nimi własny tomik poetycki „Szepty dalekobieżne” (San Francisco 2009). Pojawiły się także na okładkach książek poetyckich, m.in.: Lednickiej Wiosny Poetyckiej: „Żeby marzyć” (2014), „W gaju poezji” Jana Grada (2016). Znalazły podobnie przyjazne, ciekawe otoczenie w wydawnictwach WO ZLP i Fundacji Literackiej „Jak podanie ręki”: antologii poezji związanej z IV Międzynarodową Konferencją Poetycką pt. „Kalisz stolicą aforyzmu” (2020), tomie poezji Teodozji Zariwnej pt. „Ziemia siedmiu wiatrów” (2022) i antologii współczesnej poezji polsko-litewskiej (2022).
⇒⇒⇒⇒⇒⇒⇒⇒⇒⇒ ⇒⇒⇒⇒⇒ Prezentacje literackie na żywo. Utwory poetyckie z tomu poetyckiego Stefanii Goleni Pruszyńskiej „Szepty dalekobieżne” czytał na antenie Radia Emaus w cyklicznej audycji „Posłuchaj bicia serca” znany recytator Jan Janusz Tycner (2012). Prezentowała je także jako uczestniczka Międzynarodowych Konferencji Poetyckich i odbywających się w ramach tego wydarzenia kaliskich „Aforystykonach”, organizowanych przez WO ZLP (2017-2022), ostatnio podczas VI MKP w Kaliszu na „Aforystykonie” (2022).
Będąc rzeczniczką zbliżania ludzi wielu kultur, zwłaszcza twórców, w tym reprezentujących mniejszości narodowe w Polsce, wielokrotnie swoje utwory przedstawiała jako gość międzynarodowych festiwali kulturalnych, np.: Światowych Spotkań Kultury Romskiej czy uroczystych inauguracji Międzynarodowego Dnia Romów (8 marca 2008 roku do wspólnego występu poetyckiego w Pałacu Działyńskich zaprosiła Dominika Górnego), a w sierpniu 2017 r. wystąpiła jako poetycki gość programowy podczas koncertu Europejskiej Orkiestry Romskiej w Auli UAM.
Czytała swoje wiersze, aforyzmy czy utwory satyryczne m.in.: na literackich spotkaniach autorskich w: klubie ZAK („Jesienne impresje”, 2006) i macierzystym poznańskim Klubie Literackim „Dąbrówka” (m.in. wieczór pn. „Iluzjonia” w 2017 r.) w Pałacu Działyńskich w Poznaniu (2008), Domu Bretanii, Międzynarodowym Domu Kultury w Międzyzdrojach, m.in. jako gość warsztatów literackich prowadzonych przez Jerzego Grupińskiego (2008), kilkakrotnie w Domu Romskim (np. na integracyjnych spotkaniach literackich w ramach Światowych Spotkań z Kulturą Romską), Muzeum Arkadego Fiedlera w Puszczykowie, Muzeum Etnograficznym w Poznaniu. Także na specjalnej autorskiej biesiadzie poetycko-muzycznej w sanatorium w Ludwikowie (2008) i np. jako gość poznańskiego 38. Dwujęzycznego Liceum im. Jana Nowaka-Jeziorańskiego podczas festynu tej niezwykłej oazy edukacyjnej (2019), a ostatnio w tej szkole na spotkaniu wigilijnym dla seniorów (grudzień 2022). Również poza Polską – w Helladzie na Krecie w Rethymnonie i Adelianos Kampos (2010).
To tylko część przykładów prezentacji i wystąpień publicznych.
⇒⇒⇒⇒⇒⇒⇒⇒⇒⇒ Prace plastyczne na wystawach: MASTRiN: w Pałacu Działyńskich „Harmonia”, dedykowanej Czesławowi Miłoszowi w Roku Czesława Miłosza (2011) oraz w Bibliotece w Buku (2012), a w Auli UAM − na ekspozycji będącej wydarzeniem powiązanym tematycznie z koncertem Międzynarodowej Orkiestry Romskiej (2017). Także eksponowane były w Wielkopolskim Urzędzie Wojewódzkim (2019). Podczas oficjalnej inauguracji V Międzynarodowej Konferencji Poetyckiej prezentowała je w Auli Lubrańskiego w Collegium Minus UAM, w ramach programu tego wydarzenia (2021). Ponadto − w macierzystym poznańskim Klubie Literackim „Dąbrówka”, m.in. na spotkaniu autorskim „Iluzjonia” w 2017 r., a poza Polską − w Rethymnonie i Adelianos Kampos (Kreta – Grecja, 2010).
⇒⇒⇒⇒⇒⇒⇒⇒⇒⇒ Nagrody: w konkursie Miesięcznika Kulturalnego „Arkusz” Poznań-Warszawa-Kraków-Wrocław, wydawanego przez Oficynę Wydawniczą „Głos Wielkopolski” (1996), oraz laur „Dziennikarskie Koziołki 2017” w Ogólnopolskim Konkursie Stowarzyszenia Dziennikarzy RP – dla swojej redakcji IMPRESJee.pl za wieloaspektowe realizacje.
⇒⇒⇒⇒⇒⇒⇒⇒⇒⇒ Nauka: Wiedzę akademicką zdobywała w UAM oraz AE.
⇒⇒⇒⇒⇒ W organizacjach m.in. członkini: od 2001 roku Zarządu Głównego Związku Zawodowego Dziennikarzy, od 2005 roku (dwie kadencje, czyli 8 lat) Zarządu Głównego Katolickiego Stowarzyszenia Dziennikarzy oraz członkini poznańskiego oddziału KSD, poznańskiego Klubu Literackiego (od 70. roku XX w.), a kaliskiego Klubu Aforystów WO ZLP (od 2017 r.).
⇒⇒⇒⇒⇒⇒⇒⇒⇒⇒ Upodobania, poglądy: Miłośniczka natury, harmonii, sztuk wszelakich, od wczesnej młodości zwolenniczka rozwoju dialogu kultur.
