1 października 1881 r. urodził się William Edward Boeing, amerykański przemysłowiec, konstruktor lotniczy i pilot, uważany za jednego z pionierów lotnictwa, założyciel Boeing Company. Zmarł 28 września 1956 roku; 1951 r. zainaugurowano pierwszy roku akademicki w Wojskowej Akademii Technicznej w Warszawie; 1962 r. wystartowała pierwsza sonda marsjańska Mars 1, wystrzelona przez ZSRR.
2 października 1413 r. zawarto unię horodelską potwierdzającą ścisły związek między Litwą i Polską; 1795 r. Rosja i Austria zawarły ugodę z Prusami w sprawie udziału tego kraju w III rozbiorze Polski; 1926 r. został utworzony rząd Józefa Piłsudskiego; 1944 r. w nocy z 2 na 3 października podpisano honorowy akt o kapitulacji powstania warszawskiego.
3 października 1996 r. Wisława Szymborska otrzymała literacką Nagrodę Nobla. Polska poetka, eseistka, krytyczka literacka, tłumaczka, felietonistka urodziła się 2 lipca 1923 roku w Kórniku (w Wielkopolsce), zmarła 1 lutego 2012 r. w Krakowie.
4 października 1582 r. został wprowadzony kalendarz gregoriański; 1704 r. Stanisław Leszczyński (ur. 20 października 1677 we Lwowie, zm. 23 lutego 1766 w Lunéville), wywodzący się z wielkopolskiego rodu herbu Wieniawa, został koronowany na króla Polski podczas nawały szwedzkiej. Panował 5 lat, wygnany z Polski, ponownie został królem elektorem, a ostatecznie objął Księstwo Lotaryngii i Baru, gdzie dał się poznać jako dobry mecenas sztuki. Pisarz polityczny, filozof i tłumacz. Autor wielu dzieł, które podpisywał pseudonimami i kryptonimami. Przed koronacją na króla w 1699 roku został wojewodą poznańskim; 1741 r. w Hołoskowie koło Otyni urodził się Franciszek Karpiński, polski poeta, dramatopisarz, pamiętnikarz, tłumacz i publicysta, moralista, twórca i główny przedstawiciel nurtu sentymentalnego w polskiej liryce. Stworzył: sielanki („Laura i Filon”), wiersze miłosne („Do Justyny”. „Tęskność na wiosnę”), dumy, elegie, wiersze patriotyczne, np. „Żale Sarmaty nad grobem Zygmunta Augusta”, „Pieśń dziada sokalskiego”, znane dotąd i śpiewane pieśni religijne, m.in.: „Kiedy ranne wstają zorze” („Pieśń poranna”), „Wszystkie nasze dzienne sprawy”, „Bóg się rodzi – moc truchleje” („Pieśń o Narodzeniu Pańskim” polonez), komedię łzawą „Czynsz”, tragedię „Bolesław III”, rozprawę „O wymowie w prozie albo wierszu”. Przetłumaczył „Psałterz Dawida”, „Ogrody Delille’a” i napisał autobiografię „Historia mego wieku i ludzi, z którymi żyłem” (1801-1822, wyd. 1844 r.). Zmarł 16 września 1825 r. w Chorowszczyźnie koło Wołkowyska. Grób poety znajduje się na cmentarzu przykościelnym byłego kościoła i klasztoru misjonarzy w Łyskowie, w obwodzie prużańskim na Białorusi i ma kształt wielokrotnie zmniejszonej wiejskiej chaty; 1947 r. zmarł Max Karl Ernst Ludwig Planck (urodzony 23 kwietnia 1858 w Kilonii), fizyk niemiecki, autor prac z zakresu termodynamiki, promieniowania termicznego, energii, dyspersji, optyki, teorii względności, a przede wszystkim teorii kwantów. W roku 1889 odkrył stałą Plancka, co zapoczątkowało rozwój mechaniki kwantowej; 1957 r. o godzinie 19.28 czasu GMT w ZSRR została wystrzelona pierwsza sonda kosmiczna – Sputnik 1.
5 października 1864 r. urodził się Louis Lumiere, francuski chemik, jeden ze słynnych braci Lumiere – pionierów światowej kinematografii, którzy w 1895 r. skonstruowali kinematograf i 28 grudnia w Salonie Indyjskim przy bulwarze Kapucynów w Paryżu zorganizowali pierwszą publiczną projekcję filmu; 1868 r. Sejm Krajowy dla Galicji uchwalił we Lwowie akt prawny dotyczący ochrony świstaka i kozicy w Tatrach „Ustawa względem zakazu łapania, wytępienie i sprzedawania zwierząt alpejskich, właściwych Tatrom, świstaka i dzikich kóz”. Była to jedna z pierwszych na świecie ustawa o ochronie gatunkowej zwierząt; 1939 r. rozstrzelano 39 obrońców Poczty Polskiej w Gdańsku; 1983 roku Lech Wałęsa został uhonorowany Pokojową Nagrodą Nobla; 2016 r. minęła 1. rocznica śmierci Henninga Mankella (urodzonego 3 lutego 1948 r. w Sztokholmie, zmarłego w Göteborgu) szwedzkiego pisarza, dziennikarza, reżysera i autora scenariuszy filmowych i sztuk teatralnych, laureata m.in.: Nagrody Astrid Lindgren (1996 r.), Medalu Nilsa Holgersona (1991 r.) Europejskiej Nagrody Literatury Kryminalnej „Rippel Award”, którą otrzymał w 2009 roku,
6 października 1788 r. dokonano otwarcia Sejmu Czteroletniego.
7 października 1885 r. w Kopenhadze urodził się Niels Henrik David Bohr, duński fizyk, laureat Nagrody Nobla z dziedziny fizyki w roku 1922 za opracowanie teorii budowy atomu. Jego prace naukowe przyczyniły się do zrozumienia budowy atomu oraz rozwoju mechaniki kwantowej. Zmarł 18 listopada 1962 roku; 1918 r. Rada Regencyjna ogłosiła niepodległość Polski; 1944 r. w obozie Auschwitz-Birkenau wybuchł największy w historii obozu bunt. Zginęło 451 więźniów.
8 października 1974 r. zmarł Marian Falski, polski pedagog, działacz oświatowy, autor najpopularniejszego polskiego elementarza (ur. na Kresach Wschodnich 7 grudnia 1881 r.). Pierwsze wydanie „Elementarza” ukazało się w roku 1910, wywierając silny wpływ na metodykę nauki czytania w Polsce; 2007 roku zmarł w warszawskim szpitalu Zdzisław Aleksander Peszkowski herbu Jastrzębiec (ur. 23 sierpnia 1918 w Sanoku) – polski prezbiter katolicki, doktor filozofii, kapelan Jana Pawła II, harcmistrz, podchorąży kawalerii Wojska Polskiego II RP, rotmistrz Polskich Sił Zbrojnych na Zachodzie, kapelan „Rodzin Katyńskich” i pomordowanych na Wschodzie, Kapelan Naczelny ZHP pgK, patron honorowy Hufca ZHP Ziemi Sanockiej.
Sejm RP 26 stycznia 2006 przez aklamację przyjął uchwałę popierającą kandydaturę ks. Zdzisława Peszkowskiego do pokojowej Nagrody Nobla (inicjatorką powołania komitetu zabiegającego o to była Teresa Walewska-Przyjałkowska, wniosek złożyły władze miasta Sanoka).
„Ksiądz prałat Peszkowski przez lata prowadził w Polsce i na forum międzynarodowym niezwykle owocną akcję na rzecz zachowania pamięci i uświadomienia opinii międzynarodowej faktu zbrodni katyńskiej, jako bezprecedensowego mordu popełnionego przez Związek Radziecki na internowanych polskich oficerach. (…) Jednocześnie Ksiądz Prałat — były więzień sowiecki i niedoszła ofiara Katynia od lat działa w duchu przebaczenia i pojednania polsko-rosyjskiego” – głosiła uchwała Sejmu.
Podczas debaty o Katyniu, ks. Peszkowski wielokrotnie przywoływał słowa z tytułowej strony ostatniej książki Jana Pawła II pt. „Pamięć i tożsamość”: „Przebaczamy, ale nie zapominamy”.
Ks. prałat Zdzisław Aleksander Peszkowski, zgodnie z wolą metropolity warszawskiego abp Kazimierza Nycza, 16 października 2008 r. spoczął w krypcie w Panteonie Wielkich Polaków w Świątyni Opatrzności Bożej w Warszawie. Na inskrypcji nagrobnej widnieje harcerskie pozdrowienie „Czuwaj!”.
9 października 1604 r. Gwiazda Keplera została zauważona w Drodze Mlecznej; 1936 r. urodziła się w Warszawie Agnieszka Osiecka, polska poetka, pisarka, reżyser teatralny i telewizyjny, dziennikarka. Znana autorka około 2 tysięcy tekstów piosenek, które wydano w tomach: „Kolory” (1963 r.), „Wyszłam i nie wróciłam” (1969 r.), „Listy śpiewające” (1971 r.), „Sztuczny miód” (1977 r.), „Żywa reklama” (1985 r.), „Śpiewające piaski” (1989 r.), „Opisanie szopki” (1991 r.).
W 2004 r. Polskie Wydawnictwo Muzyczne rozpoczęło wydawanie „Wielkiego śpiewnika Agnieszki Osieckiej”, w którym pomieszczono ok. 500 piosenek. Wydane zostało 10 tomów tego śpiewnika, ostatni – w 2009 roku. Jest autorką scenariusza widowiska muzycznego „Niech no tylko zakwitną jabłonie”, który miał prapremierę w Teatrze Ateneum w Warszawie w reżyserii Jana Biczyckiego w 1964 r. i w tym samym roku zdobył główną nagrodę na Festiwalu Polskiej Dramaturgii Współczesnej.
Pisała również opowiadania: „Biała bluzka”, którą zaadaptowała Krystyna Janda, książki fabularne, m.in. „Czarną wiewiórkę”, „Salon gier”, „Szpetni czterdziestoletni”, „Na początku był negatyw”, „Rozmowy w tańcu”, dla dzieci i młodzieży, m.in.: „Dzień dobry Eugeniuszu”, „Wzór na diabelski ogon”, „Ptakowiec”, „Szczególnie małe sny”, „Dixie – opowiadanie, na którym oparto serial animowany, a także sztuki teatralne, adaptacje Singera: „Sztukmistrz z Lublina”, „Wilki”, „Darcie pierza”.
W 1985 roku prowadziła dziennik, dedykowany Adamowi Michnikowi, skazanemu na 3 lata więzienia, ta książka „Na wolności. Dziennik dla Adama” ukazała się w 2008 r.
W 1995 zakończyła pracę nad librettem do opery dziecięcej „Pan Marimba”, której premiera odbyła się dopiero po jej śmierci. Agnieszka Osiecka zmarła 7 marca 1997 r. w Warszawie. W uznaniu wybitnych zasług dla kultury polskiej została pośmiertnie w 1997 roku odznaczona przez Prezydenta RP Krzyżem Komandorskim z Gwiazdą Orderu Odrodzenia Polski; 1980 r. Czesław Miłosz został laureatem literackiej Nagrody Nobla.
10 października 1881 r. ukazała się ostatnia książka Darwina: „O tworzeniu się gleby w następstwie działania dżdżownic oraz obserwacje nad ich zachowaniem się”.
11 października 1919 r. uroczyście otwarto Uniwersytet Wileński; 1996 r. zmarł prof. Stanisław Tołpa, polski botanik i torfoznawca (urodzony w 1901 r.).
12 października 1492 r. Krzysztof Kolumb dopłynął do archipelagu Bahamów. Jest to też oficjalna data odkrycia Ameryki; 1862 r. urodził się w Bambergu Theodor Boveri, niemiecki biolog, który prowadząc badania nad jeżowcami wykazał, iż dla właściwego rozwoju embrionalnego niezbędna jest pełna liczba chromosomów. W 1888 r. Boveri odkrył centrosomu, zmarł 15 października 1915 r. w Würzburgu (Niemcy); 1939 r. Adolf Hitler podpisał dekret o utworzeniu Generalnego Gubernatorstwa; 1943 r. rozpoczęła się bitwa pod Lenino pomiędzy radziecką 33. Armią Frontu Zachodniego (wraz z walczącą w jej składzie polską 1. Dywizją Piechoty im. Tadeusza Kościuszki) a wojskami niemieckimi.
13 października 54 r. nowym cesarzem rzymskim został Neron; 1770 r. konfederacja barska uchwaliła akt detronizacji Stanisława Augusta Poniatowskiego.
14 października 1773 r. powstała Komisja Edukacji Narodowej; 1947 r. Chuck Yeager w samolocie Bell X-1 przekroczył barierę dźwięku.
15 października 1829 roku urodził się Asaph Hall, amerykański astronom, odkrywca księżyców Marsa (zmarł w 1907 r.); 1997 r. w kierunku Saturna wystrzelono sondę Cassini-Huygens. Cassini-Huygens jest to wspólna bezzałogowa misja kosmiczna NASA, ESA i Włoskiej Agencji Kosmicznej ASI, mająca na celu badanie Saturna oraz jego księżyców. Szczególnym obiektem jej badań jest Tytan.
16 października 1384 r. na Wawelu odbyła się koronacja Jadwigi Andegaweńskiej na królową Polski.
18 października 1931 r. zmarł Thomas Alva Edison (urodzony 11 lutego 1847 r.), jeden z najbardziej znanych i twórczych wynalazców na świecie. W jego laboratoriach powstało około 5000 patentów, z których 1093 wystawionych jest na jego nazwisko. Był założycielem prestiżowego czasopisma naukowego „Science” (1880); 1886 roku urodziła się w Warszawie Helena Boguszewska (zm. 1978 r.), polska pisarka, autorka m.in. powieści psychologicznej „Całe życie Sabiny”. Zmarła 11 listopada 1978 r. w Warszawie.
19 października 1595 r. rozpoczęła się bitwa pod Cecorą pomiędzy wojskami polskimi dowodzonymi przez hetmana wielkiego koronnego Stanisława Żółkiewskiego a turecko-tatarskimi, 1928 r. oficerską Szkołę Marynarki Wojennej w Toruniu przemianowano na Szkołę Podchorążych Marynarki Wojennej.
20 października 1655 r. w Kiejdanach książę Janusz Radziwiłł zerwał unię Litwy z Koroną i podpisał pakt wiążący Wielkie Księstwo Litewskie ze Szwecją; 1891 r. urodził się James Chadwick, brytyjski fizyk i odkrywca neutronu. Zmarł w 1974 roku; 1876 roku w Łankieliszkach urodził się Józef Albin Herbaczewski, Juozapas Albinas Herbačiauskas, poeta litewski piszący po litewsku i po polsku, twórca litewskiego ekspresjonizmu, a także dramaturg, krytyk literacki, publicysta i tłumacz.
Stworzył groteskowy, ekspresjonistyczny dramat „Potępienie” (1906 r.) i zbiory esejów: „I nie wódź nas na pokuszenie…”, „Szkicowane wizerunki dusz współcześnie wybitnych na tle myśli dziejowej” (1911 r.) oraz „Amen. Ironiczna nauka dla umysłowo dojrzałych dzieci” (1914 r.). W twórczości podjął się ostrej krytyki „obłędu antyreligijnego” wyrażającego się modą na okultyzm i satanizm, którym przeciwstawiał filozofię i myśl chrześcijańską. Doceniał i akcentował także edukacyjne walory i funkcje sztuki.
Był surowym krytykiem literackim stosującym pamflet w prezentacji swoich poglądów. Tematykę jego publicystyki zdominowało ważne dla niego pojednanie i zbliżenie polsko-litewski, czemu dawał wyraz m.in. w książkach takich, jak: „Odrodzenie Litwy wobec idei polskiej” (1905 r.), „Głos bólu. Sprawa odrodzenia narodowego Litwy w związku ze sprawą wyzwolenia narodowego Polski” (1912 r.). Józef Albin Herbaczewski zmarł 3 grudnia 1944 roku w Krakowie.
21 października 1833 r. urodził się Alfred Bernhard Nobel, przemysłowiec i naukowiec szwedzki, wynalazca dynamitu i fundator Nagrody Nobla. Zmarł 10 grudnia 1896 w San Remo; 1846 roku urodził się Edmondo De Amicis, włoski pisarz i dziennikarz, reportażysta, znany autor „Serce” (zm. 1908 r.); 1921 r. w Radomsku urodził się Tadeusz Różewicz (zmarł 24 kwietnia 2014 r. we Wrocławiu), polski poeta, dramaturg, prozaik i scenarzysta, członek Wydziału VI Twórczości Artystycznej Polskiej Akademii Umiejętności. Autor wielu tomów poezji oficjalnie zadebiutował „Niepokojem” (1947 r.), a później stworzył m.in.: „Formy”, „Zieloną różę” (wiersze wydane razem z dramatem Kartoteka w 1961 r.) „Zawsze fragment. Recycling”, „Matka odchodzi” (Nagroda Literacka „Nike” w 2000 r.), „Szara strefa”, „Wyjście”, „Nauka chodzenia. Gehen lernen”, „To i owo”. Dramaty jego pióra to: „Kartoteka” (1960 r.), „Grupa Laokoona” (1962 r.), „Świadkowie albo Nasza mała stabilizacja” (1964 r.), „Wyszedł z domu” (1965 r.), „Stara kobieta wysiaduje” (1969 r.), „Na czworakach” (1972 r.), „Białe małżeństwo” (1975), „Śmierć w starych dekoracjach” (1979 r.), „Do piachu” (1979 r.), „Pułapka” (1982 r.), „Kartoteka rozrzucona” (1997 r.) (w finale Nagrody Literackiej Nike 1998 r.), „Palacz” (1997 r.).
Pisał scenariusze filmowe ze Stanisławem Różewiczem i Kornelem Filipowiczem.
Laureat bardzo wielu nagród, w tym: Nagrody Literackiej im. Władysława Reymonta za „twórczość całego życia” (1999 r.), Nagrody Literackiej „Nike” (2000 r.) za tom poetycki „Matka odchodzi” (1999 r.). W 1968, w połowie lat 70. i na początku lat 80. Tadeusz Różewicz był kandydatem do Nagrody Nobla w dziedzinie literatury (nagrodę tę wówczas przyznano Czesławowi Miłoszowi).
22 października 1770 r. konfederacja barska ogłosiła detronizację Stanisława Augusta Poniatowskiego.
23 października 1817 r. zmarł Pierre Larousse, francuski pisarz, gramatyk, leksykograf i wydawca (urodzony w 1875). Jest twórcą monumentalnego, 15-tomowego słownika encyklopedycznego „Grand dictionnaire universel du XIX siecle”; 1944 r. utworzono Uniwersytet Marii Skłodowskiej-Curie w Lublinie.
24 października 1632 r. urodził się Antonie van Leeuwenhoek, holenderski przyrodnik, uważany za twórcę mikroskopu. Jako pierwszy człowiek zobaczył ludzki plemnik. Przypisuje się mu także opisanie wielu struktur anatomicznych i organizmów, a także odkrycie bakterii i obalenie teorii samorództwa; 1795 r. Rosja, Prusy i Austria podpisały akt trzeciego rozbioru Polski; 1836 roku opatentowano zapałki.
25 października 1881 r. urodził się w hiszpańskiej Maladze Pablo Ruiz Picasso hiszpański malarz, rzeźbiarz, grafik i ceramik. Jeden z najwybitniejszych artystów XX wieku, twórca kubizmu (zm. 8 kwietnia 1973 r. we francuskim Mougins).
26 października 1977 r. odnotowano ostatni naturalny przypadek ospy prawdziwej na świecie. W 1980 WHO uznało ją za całkowicie wytępioną ze środowiska, 1983 r. zmarł Alfred Tarski, polski matematyk, jeden z najwybitniejszych logików wszech czasów. Zajmował się on wieloma dziedzinami matematyki – m.in. teorią mnogości, algebrą, metamatematyką, a także logiką i filozofią. Jest współtwórcą tzw. paradoksu Banacha-Tarskiego, definicji prawdy i teorii modeli.
27 października 1916 roku urodził się w Łodzi Kazimierz Brandys (zm. 11 marca 2000 r. w Paryżu), polski powieściopisarz, eseista, publicysta.
28 października 1914 r. urodził się Jonas Salk, amerykański naukowiec, odkrywca szczepionki przeciwko polio.
29 października 1923 r. urodził się Carl Djerassi, austriacki chemik, wynalazca pigułki antykoncepcyjnej; 1933 r. zmarł Albert Calmette, twórca szczepionki przeciw gruźlicy.
30 października 1954 r. założono parki narodowe: Babiogórski, Tatarzański i Pieniński; 1975 r. zmarł Gustav Ludwig Hertz, niemiecki fizyk, laureat Nagrody Nobla w dziedzinie fizyki.
31 października 1451 r. według większości źródeł urodził się Krzysztof Kolumb (inne źródła podają datę 25 sierpnia). Zmarł w 1506 roku; 1517 r. Marcin Luter na drzwiach kościoła w Wittenberdze wywiesił 95 tez.
Opracowała:
Stefania Pruszyńska
Informacje wieloźródłowe, m.in. z: serwisu Nauka w Polsce – www.naukawpolsce.pap.pl, Wikipedii
Ilustracja graficzna: Grafileksonia III, Stefania Pruszyńska
Wszelkie prawa zastrzeżone
